УИХ-ын 2024 оны сонгууль болон шинэчлэгдсэн хууль дэлхийн бусад улс орны парламентчдын анхаарлыг ихээхэн татаж байгаа талаар мөн энэ удаагийн сонгууль Монгол Улсын ардчиллын чухал үе байх талаар Америкийн "The diplomat" мэдээллийн сайт онцлон дурдсаныг орчуулан хүргэе.
Уг нийтлэлд, "2024 оны зургаадугаар сард болох Монгол Улсын Их Хурлын сонгууль нь тус улсын ардчиллын чухал үе байх болно. Шинэчлэгдсэн хууль нь тус улсын олон намын засаглалыг бэхжүүлнэ гэж найдаж байгаа ч сонгуулийн тогтолцоонд тодорхой хэмжээний тогтворгүй байдал байсаар байна. Ирэх оны сонгууль нь 2023 оны тавдугаар сард Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаас хойшхи анхны сонгууль болох бөгөөд парламентын суудлын тоог 76 байсныг 126 болгож, пропорциональ тогтолцоогоор сонгогдох 48 суудалтай болгож өөрчилсөн.
Одоогийн байдлаар эдгээр өөрчлөлтүүдийг хэрэгжүүлэх бэлтгэл ажлыг хийж байна. Мөн өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард Монгол Улсын сонгуулийн тойргийг нэгтгэж, тойргийн тоог 29 байсныг 13 болгон бууруулснаар дараагийн парламент орон нутгийн сонгуулийн тойрогт суурилсан эрх ашгаас илүү бүс нутаг, улс орны хөгжилд анхаарлаа хандуулах боломжтой болж өөрчлөгдөж байна. Өөр нэг итгэл найдвар бол 126 суудалтай хууль тогтоох байгууллага нь улс төрийн намуудын институцчлалын хүрээнд намуудад эмэгтэй нэр дэвшигчдийг оролцуулах илүү боломжийг бий болгож магадгүй юм.
Гэсэн хэдий ч энэхүү өөрчлөлтөд Монголын олон намын сонгуулийн тогтолцоо хэд хэдэн сорилт үүсгэж буй анхаарал татахуйц зүйлс бий.
Жишээлбэл, одоогийн хуулийн дагуу сонгуулийн сурталчилгааг зөвхөн 14 хоногийн дотор явуулах боломжтой. Томоохон дүүргүүдийн хувьд энэ нь илүү төвөгтэй боловч сонгуулийн хуулийг сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө өөрчлөх боломжгүй тул одоо өөрчлөх ямар ч боломжгүй. Мөн үүнтэй холбоотой үүсэх нэг чухал асуудал бол сонгуулийн сурталчилгааны зардал юм. Том тойргийн хувьд сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа богино байх нь сонгуулийн сурталчилгааны зардлыг өсгөнө. Түүгээр ч зогсохгүй томоохон дүүрэгт нэр дэвшигчид сонгогчидтой холбогдоход илүү их цаг хугацаа, хөдөлмөр зарцуулах хэрэгтэй болно. Энэ тохиолдолд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, алслагдсан бүс нутагт амьдардаг хүмүүс болон бусад эмзэг бүлгийн хүмүүс хоцрох магадлалтай.
Түүнчлэн 14 хоногийн сонгуулийн кампанит ажил өрнөж байх хугацаанд сонгогчдод нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрийн талаар асуулт асуух бодит боломжийг бүрдүүлэх нь бүү хэл үндсэн танилцуулга хийхэд ч хэцүү байх болно. Энэ нь шинэ, залуу нэр дэвшигчдэд өмнө нь байгуулагдсан улстөрчдөөс ялгарах нэмэлт сорилт болж байна. Тухайлбал, зарим дүүргийн сонгогчид 10 мандатын төлөө 100-300 нэр дэвшигчийг сонгох ёстой. Сонгогчид нам, нэр дэвшигчдийн талаарх хангалттай мэдээллийг 14 хоногийн дотор олох гэж зүтгэх байх. Залуу үеийнхэн олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд ихэнх цагаа зарцуулж байгаа тул энэ удаагийн сонгуульд сошиал медиа сурталчилгаа гол үүрэг гүйцэтгэнэ.
Гэвч харамсалтай нь 1992 онд Монгол Улс ардчилсан орон болсноос хойш улс төрийн огцом өөрчлөлтүүд үүсэж, пропорциональ байдал болон эмэгтэйчүүдийн квотод нөлөөлсөн.
МАХН 1992 онд УИХ-ын суудлын 92.1, 2000 онд 94.7, 2008 онд 59.2 хувийг тус тус эзэлж байсан. Анх 2008 оны УИХ-д МАН-ын 45, АН-ын 28, бие даагч гурван гишүүнээс бүрдсэн хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Харин 2012 оны сонгуулийн холимог тогтолцоог анх нэвтрүүлсэн бөгөөд 11 эмэгтэй гишүүнийг сонгосноор, гадаадад амьдарч буй Монгол Улсын иргэдийн сонгогчийн эрхийг өргөжүүлж, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөлд томоохон ахиц дэвшил гарсан.
Гэхдээ энэ системийг зөвхөн нэг удаа ашигласан. УИХ 2016 оны сонгуулийн өмнөхөн нэг дүүргээс сонгогдох нэг нэр дэвшигчийн тогтолцоог өөрчилснөөр дараагийн хоёр сонгууль МАН-д ялалт авчирж, 2016 оны сонгуульд МАН 46,5 хувийн санал авч 85,5 хувийн суудал авсан. Ийнхүү гэнэтийн сонгуулийн өөрчлөлтийн үр дүнд МАН 32 жилийн 24 жилд нь төр барьж, 2016, 2020 онд аль алинд нь хэт олонхи болж сонгогдсон.
Монголын парламентын сонгуулийн бас нэг сэтгэл зовоосон хандлага бол сонгогчдын төлөөлөл буурч байгаа явдал юм. 2023 оны НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн (НҮБХХ) сонгуулийн үйл явцад залуучуудын оролцооны талаарх тайланд, "Сонгуулийн үеэр олон янзын залуучуудын оролцоог дэмжих"-ийн ач холбогдлыг онцлон тэмдэглэсэн бөгөөд үүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй залуучуудыг мэдээлэлтэй, хүртээмжтэй болгох боломжийг өргөжүүлэх механизмуудыг багтаасан байна. Монголын хувьд залуучууд улс төрийн талаар сөрөг ойлголттой байдаг. "Нүүрсний мафи"-тай холбоотой авлигын хэргүүд, сураггүй болсон боловсролын зээл, хөгжлийн банк, жижиг дунд үйлдвэрийн зээл, хамгийн сүүлийн үеийн ногоон автобусны хэрэг зэрэг авлигын хэргүүд залуу үеийнхэн яагаад улс төрд сэтгэл дундуур, сонирхолгүй байдгийн шалтгаан болж байна.
Олон намын засаглал нь онол, практикийн хувьд эдийн засгийн тэнцвэртэй бодлого, хяналтгүй хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, дундаж давхаргыг дэмжих, авлига буурах зэрэг үр дүнд хүрэх ёстой. Иргэний нийгмийн түвшинд олон намын засаглал нь хүний эрхийг хамгаалах таатай орчныг бүрдүүлж, төрийн байгууллага, төсвийн төсөвт тавих хяналтыг нэмэгдүүлэх, ил тод байдал, ардчиллыг бэхжүүлэхэд ахиц дэвшил гаргах ёстой" гэжээ.
