BBC агентлагт Монгол Услыг онцолжээ. Тус нийтлэлд Хүннүгийн үеийн Монгол эмэгтэйчүүдийн тухай бичсэн байх бөгөөд эрэмгий зоригтой, улс төрийн идэвхтэй оролцогчид байсан талаар өгүүлжээ. Ингээд тус нийтлэлийг орчуулан хүргэе.
МЭӨ 200-аад оны үед Хятадын хойд хил дээр амьдарч байсан Хань Хятад тосгоны үр тариаг сүйтгэж, шатааж, тонон дээрэмдэж байсан түрэмгийлэгчдийг Хань хятадууд "Хүннү" гэж нэрлэсэн нь "догшин боол" гэсэн утгат доромж үг аж. Гэвч бодит байдал дээр Хүннү нар цэрэг, улс төрийн зохион байгуулалтаараа Хятад хөршөөсөө илүү байсан.
Олон янзын угсаатны овог аймгуудаас бүрдсэн Хүннү бол дэлхийн анхны нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн байсан бөгөөд зохион байгуулалт сайтай, Хань үндэстэнд маш их төвөг учруулахуйц хүчирхэг байсан тул Хятадын цагаан хэрэмийг барихаар шийджээ. Хамгийн сонирхолтой нь Хүннүгийн хүчирхэг эмэгтэйчүүд эзэнт гүрнийг нэгтгэхэд тусалсан. Хүннү гүрэн нь өндөр зохион байгуулалт, цэргийн ур чадвартай байсан бөгөөд хэзээ ч бичгийн хэлээ хөгжүүлээгүй тул түүхийг судалж мэдэхэд ихээхэн хэцүү байдаг.
Хүннүгийн үеийн оршуулгад эмэгтэй хүний шарилын үлдэгдэл их байгааг сүүлийн үеийн судалгаагаар нотолсон бөгөөд оршуулгын газрууд сонирхолтой түүхийг өгүүлдэг аж.
Монгол даяар Хүннүгийн оршуулгын газарт малтлага хийж байгаа археологичид эрт дээр үеэс хамгийн баян, нарийн хийцтэй булшны зарим нь эмэгтэй булшны үлдэгдэл байсныг тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч генийн дараалал тогтоох технологи хэдхэн жилийн өмнө гарч ирэхэд л Вариннерийн Макс Планкийн баг хэд хэдэн оршуулгын эмэгтэй хүйсийг үнэмлэхүй баттай баталж, судалгааныхаа үр дүнг 2023 оны дөрөвдүгээр сард “Science” сэтгүүлд нийтэлж байв.
Улаанбаатар дахь Монголын Үндэсний музейн дэргэдэх Судалгааны төвийн дарга, Макс Планкийн нэрэмжит хүрээлэнгийн төслийн зохицуулагч Жамсранжавын Баярсайхан, “Бидний генетикийн олдворуудаар элит гүнжүүд Хүннүгийн нийгэмд улс төр, эдийн засгийн хувьд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсныг нотолж байна. Эдгээр олдворууд нь Хүннү нар газар нутгаа хэрхэн өргөжүүлж, нүүдэлчин гүрнээ нэгтгэж, тэдний эмэгтэйчүүд улс төр, эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн талаарх эрдэмтдийн үзэл бодлыг өөрчилсөн” гэжээ. Бид эзэнт гүрнийг захиргаагаа хадгалахын тулд хот, ордон, шүүхүүдийг барьж байгуулдаг суурин байгууллага гэж төсөөлж болох ч зарим нүүдэлчдийн хаант улс гайхалтай хүчирхэг байсан.
Алдарт Чингис хааны хаант улсаас 1000 орчим жилийн өмнө үүссэн Хүннүгийн эзэнт гүрэн НТӨ II зуунаас МЭ 1-р зууны сүүл үе хүртэл оршин тогтнож, одоогийн Оросын нутаг дэвсгэрт орших Байгал нуур хүртэлх хойд хил бүхий өнөөгийн Монголын нутаг дэвсгэрийг эзэлж байсан.
Хүннү гүрэн чадварлаг дайчдаас гадна эртний торгоны замын худалдааны замаар Евразийн өнцөг булан бүрээс Хятад торго, Ромын шил, Египетийн сувд зэрэг тансаг эд зүйлсийг худалдан авах сонирхолтой байв. Хүннүгийн элит эмэгтэйчүүд нийгэмд чухал үүрэг хүлээж, улс төрд оролцдог байжээ.
Монголын Ховд аймгийн Манхан сумын нутаг дэвсгэрт орших Тахилтын хотгорын элит оршуулгын газраас судлаачид эмэгтэйчүүдийн дурсгалыг хүндэтгэх зорилгоор барьсан хөшөө булшийг илрүүлжээ. Хүннүгийн эзэнт гүрний алтан нар, сарны бэлгэдлээр чимэглэсэн нарийн хийцтэй авсанд амарч, эмэгтэй хүн бүрийг энгийн булшинд байрлуулсан олон энгийн эрчүүд хүрээлж байв. Нэг булшинд зургаан морь, нэг сүйх тэрэг байжээ. Ойролцоох Шомбуузын бэлчирийн оршуулгын газарт эмэгтэйчүүд мөн адил тансаг эд зүйлс болох хятад толь, торгон хувцас, модон тэрэг, фаянс сувс, амьтны өргөл зэргийг дагалдуулан оршуулжээ. Хүннүгийн оршуулгын газрууд ихэвчлэн Монголын алслагдсан хэсэгт тархсан байдаг ч зарим нь очиж үзэх боломжтой; Хамгийн хүртээмжтэй нь Улаанбаатар хотоос хойш 100 км зайд орших Ноён уул юм.
Генетикийн судалгаа Макс Планкийн багийнханд өөр нэг сонирхолтой баримтыг олж мэдэхэд тусалсан байна. Хятадын ойролцоох эзэнт гүрний хил дээр оршуулсан эмэгтэйчүүд удамшлын хувьд хүрээлэн буй Хүннүгийн хүн амаас эрс ялгаатай байв. Харин тэд 2013 онд Монголын төв хэсэгт булшийг нь малтсан Хүннүгийн хаадын нэг гэж үздэг хүнтэй ойр дотно холбоотой байжээ.
Тус багийнхан хаан өөрийн хамаатан садан эмэгтэйчүүдээ хилийн овгийнхонтой гэрлэж, улс төрийн эвслийг бэхжүүлж, эзэнт гүрнийг хүчирхэг байлгахын тулд хийсэн гэж үзэж байна.
Эмэгтэйчүүдийг эрэгтэйчүүд давамгайлсан эзэнт гүрэн байгуулах схемийн гар хөл байсан гэж хэн нэгэн бодож болох ч баялаг оршуулгын газрууд эсрэгээрээ ярьдаг гэж Миллер хэлжээ. Тэрбээр "Хэрэв эмэгтэйчүүд зүгээр л гар хөл байсан бол өөрсдийн даруухан оршуулга нь тансаг чимэглэсэн нөхрийнхөө хажууд байх байсан, гэхдээ тийм биш. Эдгээр эмэгтэйчүүд хүчирхэг гэрлэлтийн холбоодын нэг хэсэг байсан бөгөөд бүхэл бүтэн эзэнт гүрнийг эв нэгдэлтэй байлгаж байсан. Тэд маш их хүндэтгэлтэй, өндөр өргөмжлөлтэй байсан. Орчин үеийн өмнөх нийгэмд эмэгтэйчүүд үнэхээр их эрх мэдэлтэй байсныг хүмүүс ойлгосон байх гэж найдаж байна" гэжээ.
